Projekt Bashkëpunimi Ndërkufitar
A munden ndërmarrjet shoqërore nga rajoni ndërkufitar i Maqedonisë së Veriut dhe Shqipërisë t’i përgjigjen sfidës së integrimit në punë të njerëzve të cënueshëm dhe papunësisë?
SHKUP 2019
Kjo përmbledhje e politikave është përgatitur në bazë të studimit të Politikave Publike, Ndërmarrjeve Sociale përmes Prismit të Bashkëpunimit Ndërkufitar – Republika e Maqedonisë Veriore dhe Republika e Shqipërisë (Ilijevski dhe Iloska, 2019), në dispozicion në: https://public.org.mk/wp-content/uploads/2019/07/ Socijalnite-pretprijatija-niz-prizmata-na-prekugranicnata-sorabotka_Republika- Severna-Makedonija-i-Republika-Albanija-1.pdf
Ky projekt zbatohet nga:
Qëllimi i kësaj përmbledhje të politikave është të ofrojë rekomandime për hartuesit e politikave për zbatimin e masave dhe strategjive të përshtatshme për të promovuar zhvillimin lokal duke promovuar ndërmarrjet sociale në rajo- nin kufitar të Maqedonisë së Veriut dhe Shqipërisë. Analiza, nga njëra anë, jep një përmbledhje të sfidave dhe mundësive ekzistuese lokale në rajone të caktu- ara, dhe nga ana tjetër, identifikon aftësinë e ndërmarrjeve ekzistuese sho- qërore për t’i zhvilluar ato si modele të qëndrueshme biznesi në adresimin e sfidave lokale.
HYRJE
Zhvillimi i ndërmarrjeve shoqërore si në Maqedoninë e Veriut ashtu edhe në Shqipëri sapo ka filluar. Në Maqedoninë e Veriut, zhvillimi është i lidhur me zh- villimet në sektorin e tretë, siç është mbështetja e kufizuar financiare për shër- bimet që i ofrojnë organizatat e shoqërisë civile, decentralizimi i sistemit të mbrojtjes sociale dhe rritja e ndikimit dhe mbështetjes financiare të dis- ponueshme nga komuniteti i donatorëve. Edhe në Shqipëri, ndërmarrjet sho- qërore janë shfaqur brenda sektorit të shoqërisë civile dhe janë projekte të mbështetura nga donatorë të huaj (Partners Albania, 2016). Si në shumicën e vendeve të Ballkanit Perëndimor, sektori civil është një faktor kryesor në zhvil- limin e ndërmarrjeve shoqërore.
Subjektet që përbëjnë spektrin e ndërmarrjeve shoqërore në të dy vendet janë të shumëllojshme. Nuk ka asnjë kornizë ligjore që rregullon në mënyrë të qartë ndërmarrjet shoqërore në Maqedoninë e Veriut. Me gjithë mungesën e formave specifike institucionale për ndërmarrjet shoqërore, disa nga ligjet ekzistuese parashikojnë krijimin e subjekteve që mund të njihen pjesërisht ose tërësisht si ndërmarrje shoqërore, siç janë organizatat e shoqërisë civile dhe fondacionet, kooperativat, shoqëritë mbrojtëse, dhomat e zejtarëve, kooperativat bujqësore, si dhe sektori joformal i grumbullimit të mbeturinave i cili ka potencial për t’u transformuar përmes ndërmarrjeve shoqërore. Në vend, për herë të parë në programin e saj të punës (2017-2020), qeveria prezantoi ndërmarrjet shoqërore duke miratuar një ligj për të njëjtat i cili do të lehtësojë hyrjen në tregun e punës për kategoritë e ndjeshme shoqërore të qytetarëve.
Parashikohet gjithashtu që të ofrohet një mundësi për grupet e ndjeshme për t’i menaxhuar ndërmarrjet, për të marrë vendime për të menaxhuar me të ard- hurat e tyre dhe për të investuar në qëllime sociale. Sidoqoftë, në strategjitë zyrtare të qeverisë, koncepti i ndërmarrjes shoqërore është prezantuar së pari në strategji më të gjera për bashkëpunim me sektorin civil (2012-2017), ku është krijuar një masë më e përgjithshme për të zhvilluar një koncept më të gjerë:
ekonominë sociale. Masa parasheh veprimtari që synojnë në mënyrë të qartë organizatat e shoqërive civile me aktivitete ekonomike, ndërsa anashkalojnë modele të tjera që formojnë spektrin e ndërmarrjeve sho- qërore. I njëjti vizion është i pranishëm edhe në strategjinë aktuale (2018-2020) në të cilën ndërmarrjet shoqërore shihen vetëm si një me- kanizëm për sigurimin e qëndrueshmërisë financiare për sektorin civil.
Ndërmarrjet shoqërore ekzistuese në Shqipëri, nga ana tjetër, janë të regjistruara si: 1) organizata jofitimprurëse (shoqata, qendra dhe fonda- cione), 2) pronarë të vetëm ose kompani me përgjegjësi të kufizuar; 3) kompani për bashkëpunim reciprok dhe kooperativa. Një ligj për ndër- marrjet shoqërore u miratua në vitin 2016, por zbatimi i kornizës ligjore të miratuar është vonuar dhe deri më tani asnjë entiteti nuk i është dhënë statusi i ndërmarrjes shoqërore. Qëllimi i ligjit është rregullimi i punës së ndërmarrjeve shoqërore, me fokus të veçantë mbi mbrojtjen dhe përfshirjen sociale të personave të cenueshëm përmes: 1) punësim- it, duke njohur të drejtat themelore të individit për të pasur qasje në burimet themelore për jetë të dinjitetshme; 2) sigurimit të mundësive të punësimit për personat, mosha, gjendja shëndetësore dhe statusi famil- jar i të cilëve nuk lejon pjesëmarrje aktive në tregun e hapur të punës; 3) sigurimin e të mirave dhe shërbimeve, ofrimin e mundësive të për- shtatshme për personat me aftësi të kufizuara, dhe ofrimin i mbështetjes për gratë në tregun e punës; dhe 4) integrimit ekonomik dhe shoqëror të grupeve në nevojë, duke promovuar përgjegjësinë sociale, solidarite- tin dhe kohezionin e komuniteteve.
Gjatë vitit 2018, procesi i hartimit të politikave publike që prekin ndër- marrjet shoqërore në Shqipëri është rikthyer. U miratuan disa akte nën- ligjore: 1) Lista e aktiviteteve të kryera nga ndërmarrjet shoqërore; 2) Lista e përcaktuar e kategorive të prekshme të qytetarëve; 3) Vendimi për krijimin e një fondi për ndërmarrjet shoqërore; dhe 4) Përshkrimi i procedurës dhe dokumentacionit që kërkohet për të marrë statusin e një ndërmarrje shoqërore.
Në vitin 2014, Komisioni Evropian miratoi një strategji indika- tive (2014-2020) për të mbështetur Shqipërinë, Bosnjë dhe Hercegovinën, Kosovën, Maqedoninë Veriore, Malin e Zi, Serbinë dhe Turqinë, duke vendosur përparësitë për ndihmën financiare horizontale dhe rajonale të BE-së për periudhën 2014-2020. Në fushën e konkurrencës dhe rritjes, raporti iden- tifikon krijimin e vendeve të punës si një sfidë të madhe në të gjitha vendet. Potencialet më të mëdha janë identifikuar në sektorin e bujqësisë dhe në prodhimin e ushqimit, kryesisht për shkak të qasjes në tokë, burime njerëzore, vendndodhje dhe klimë, të cilat mund të kënaqin tregjet vendase, rajonale dhe evropiane. Nga ana tjetër, rritja dhe perspektiva e zhvil- limit të vendeve është nën kërcënim serioz nga prekshmëria e tyre ndaj ndryshimeve klimatike dhe nga varësia e tyre nga karburantet fosile. Përballja me papunësinë është një nga pri- oritetet kryesore të vendeve të Ballkanit perëndimor. Vendet përballen me një sfidë të rëndësishme në krijimin e vendeve të reja dhe të qëndrueshme të punës që mbështesin rritjen ekonomike.
Në kontekstin e strategjisë BE 2020, raporti rekomandon që Bashkimi Evropian të sigurojë ndihmë për vendet e Ballkanit perëndimor që të jenë në gjendje të japin përgjigje më efek- tive ndaj sinjaleve të tregut, të integrojnë bujqësinë në zgjeri- min e tregjeve rajonalë dhe ndërkombëtarë dhe të përmirëso- jnë efikasitetin dhe të sigurojë punë jashtë sektorit bujqësor. Bashkëpunimi rajonal dhe shkëmbimi i praktikave më të mira janë një mënyrë efektive për të promovuar zhvillimin rural, veçanërisht në zhvillimin e bashkëpunimit ndërkufitar.
METODOLOGJIA
Ky studim bazohet në metodat e mëposhtme: 1) intervista të thella me përfaqë- suesit e katërmbëdhjetë ndërmarrjeve shoqërore nga rajoni i planifikimit jug- perëndimor, Pollog dhe Pelagoni, përmes hulumtimit kualitativ, me qëllim që të fitohet një pasqyrë më e thellë rreth zhvillimit të dimensionit të tyre shoqëror dhe ekonomik si dhe strukturës drejtuese të tyre dhe perceptimit të mjedisit të mundësive zhvillimore të tyre. Hulumtimi është kryer në periudhën nëntor 2017 deri në maj 2018; dhe 2) hulumtimi Desktop për identifikimin e sfidave dhe mundësive lokale në rajonin e planifikimit jugperëndimor, Polog dhe Pelagoni.
REZULTATET
Nga aspekti i veprimtarisë, në përgjithësi, shumica e aktiviteteve të ndërmarra nga ndërmarrjet shoqërore në rajonin kufitar janë prodhimi vendas i ushqimit, punimet artizanale, hoteleri dhe turizëm rural, i cili nga ana tjetër ofron mundë- si për afrim dhe promovim të bashkëpunimit midis tyre. Sidoqoftë, duhet të theksohet se ndërmarrjet shoqërore të rajonit kufitar të Maqedonisë kanë një gamë më të gjerë aktivitetesh, të cilat përveç kësaj përfshijnë riciklimin, orga- nizimin e festave, shërbime për zhvillimin e fushatave krijuese, si dhe dhënien me qira të hapësirave dhe ofrimin e shërbimeve të përkthimit.
Për sa i përket kapaciteteve ekzistuese për të krijuar vende pune, në përgjithë- si, ndërmarrjet shoqërore në të dy vendet janë entitete të vogla me pak ose as- pak të punësuar. Vetëm dy subjekte kanë më shumë të punësuar, 12 dhe 16 punonjës. Karakteristikë e subjekteve të rajonit kufitar në Shqipëri është se ato janë kryesisht biznese familjare, disa prej tyre karakterizohen me punë te thek- suar sezonale dhe në këto periudha angazhojnë forcë shtesë pune, ndonjëherë deri në 60 persona.
Në Maqedoni, shumica e subjekteve janë ndërmarrje shoqërore për integrimin e punës, por disa prej tyre nuk kanë dhe nuk tregojnë vetëdije për nevojën për programe të përshtatshme integrimi. Bashkëpunimi i këtyre subjekteve me sek- torin e biznesit dhe institucionet është i paktë dhe kryesisht donatorët e jashtëm janë mbështetësit e tyre kryesorë. Në Shqipëri, nuk ka ndërmarrje sho- qërore për integrimin e punës, megjithëse ekzistojnë subjekte që mundësojnë përfshirjen e personave me status të pafavorshëm shoqëror, siç janë gratë e vendeve rurale, njerëzit me aftësi të kufizuara.
Ajo që është e përbashkët për ndërmarrjet sociale në rajonin kufitar është se të gjithë kanë misione sociale të përcaktuara, të cilat promovojnë mirëqenien e
komuniteteve më të vogla që jetojnë në rajone më pak të zhvilluara. Shumica e ndërmarrjeve shoqërore janë të përqendruara në uljen e papunësisë, me theks në gratë dhe kategoritë e ndjeshme të qytetarëve, ofrimin e shërbimeve për të moshuarit dhe personave të cenueshëm, zhvillimin socio-ekonomik lokal.
Të gjitha ndërmarrjet shoqërore në rajonin kufitar kanë sfida në arritjen e me- naxhimit të mirë. Ndërmarrjet shoqërore në Maqedoni i kanë përcaktuar ele- mentet themelore të menaxhimit të mirë në aktet e tyre themeluese, por të njëjtat nuk zbatohen. Karakteristikë e ndërmarrjeve shoqërore në Shqipëri është se kanë një vetëdije të zhvilluar mjaftueshëm për nevojën dhe rëndësinë e menaxhimit të mirë.
Në përgjithësi, ndërmarrjet shoqërore nga rajoni kufitar promovojnë larmi në punën e tyre. Nga pikëpamja gjinore, të gjitha ndërmarrjet shoqërore kanë të përbashkët faktin që shumica e tyre në strukturat menaxhimit kanë gra. Një gjysmë e subjekteve të intervistuara në Maqedoni kanë një ose më shumë punonjës nga kategoritë e cenueshme. Sidoqoftë, në kufirin shqiptar, shumica e subjekteve janë përqendruar në njerëz të papunë afatgjatë, pa shkathtësi, dhe shihen si një shans për të përfshirë njerëz të margjinalizuar në tregun e punës. Subjektet nga Maqedonia kanë një përqendrim dhe ndjeshmëri më të fortë ndaj kategorive të cenueshme të qytetarëve dhe punësimit të tyre, krahasuar me entitetet nga Shqipëria.
Një sfidë e përbashkët për të gjitha ndërmarrjet shoqërore në rajonin kufitar mbetet përmirësimi i bashkëpunimit me sektorin e biznesit, pushtetin vendor dhe shtetin. Bashkëpunimi me komunitetin e donatorëve është më i zhvilluari, por kjo mbështetje është kryesisht në suaza projektesh dhe në përputhje me programin e donatorëve. Prandaj, të gjitha subjektet përballen me sfidën e sig- urimit të investimeve ose granteve të infrastrukturës.
Subjektet në përgjithësi kanë mungesë vizioni. Shumica e tyre thonë se kanë nevojë për financa për të rritur biznesin e tyre më mirë, por u mungon një qasje strategjike për zhvillimin e mëtejshëm. Ndërmarrjet shoqërore në Maqedoni kanë një mënyrë më të sofistikuar për të bërë biznes, krahasuar me entitetet në rajonin kufitar shqiptar. Më shumë se gjysma e tyre kanë hartuar një plan bizne- si dhe kanë bërë hulumtime të tregut, ndërsa gjysma tjetër kanë hartuar strate- gji zhvillimi. Nga ana tjetër, vetëm katër subjekte në Shqipëri kanë një plan biz- nesi të zhvilluar, nga të cilat vetëm tre e ndjekin të njëjtin. Karakteristikë e subjekteve shqiptare të intervistuara është se pothuajse të gjithë shprehen se kryejnë hulumtime në treg për nevojën e produkteve të tyre, shpesh të paplani- fikuara dhe pa një metodologji të përcaktuar. Asnjë entitet nuk ka strategji zh- villimore të shkruar. Ndërmarrjet shoqërore nuk kanë strategji të marketingut dhe përgjithësisht operojnë spontanisht dhe pa plan. Disa prej tyre përdorin
REKOMANDIME
Në mënyrë përkatëse, me qëllim të zhvillimit të potencialit të ndërmarrjeve shoqërore për t’iu përgjigjur sfidave të integrimit të punës dhe papunësisë, veçanërisht ndaj personave të cënueshëm social:
Politika publike duhet:
- T’i njohë format ligjore të NSh-ve në aspektin e politikës tatimore, fi- nancimit, prokurimit publik;
- Të krijojë instrumente financiare për të mbështetur NSh-të në aspektin e formave të njohura të fondeve të rezervuara publike ose masave aktive të punësimit të përshtatura me kushtet në të cilat operojnë NSh-të;
- Të përjashtojë kriterin e “çmimit më të ulët”, i cili kufizon NSh-të të mar- rin pjesë në prokurimin publik;
- Të zhvillojë linja krediti për NSh-të, të cilat do t’i inkurajojnë ata drejt hapave të qëndrueshmërisë financiare (interes i ulët, grace-periudha prej dy deri në pesë vjet);
- Të inkurajojë partneritete dhe rrjetëzim në nivelin lokal, komunal dhe të NSh-ve në një rajon të caktuar;
- Të përpiqet për një nivel më të lartë të transparencës në politikën pub- like të NSh-ve, përfshirë dhe masat aktive që të drejtuara kah NSh-të.
Biznesi tradicional (i orientuar vetëm drejt fitimit) duhet:
- T’i përfshijë NSh-të në sistemin e vet të prokurimit të lëndëve të para, përpunimit të pjesëve, burimeve të jashtme të shërbimeve, transportit, etj .;
- Të nxisë shkëmbim të përvojave me NSh-të në planifikimin e biznesit, brending-ut, dhe kapjen e tregjeve;
- Të inkurajojë partneritet të ndërsjellë mes NSh-ve dhe bizneseve tradi- cionale për zhvillim të inovacioneve.
Ndërmarrjet shoqërore duhet:
- Të inkurajohen për krijimin e sistemit për operim të brendshëm;
- Të zhvillojnë shërbime në sferat shoqërore ku ka hapësirë dhe nevojë për operatorë privatë;
- Të inkurajohen për përdorimin e instrumenteve financiare (masa aktive, kredi) që janë përshtatur me kushtet e funksionimit të tyre në vend;
- Të zhvillojnë një sistem të mentorimit, veçanërisht në periudhën fillestare të veprimit.